در ایران متنوع ترین و حتی گران قیمت ترین گیاهان جهان می رویند. همه عناصر، مؤلفه ها و زمینه های محوریت گیاهان چه دارویی و چه غذایی در کشورمان مهیا و در دسترس است. از دیر زمان مردم، گیاهان درمانی را در حفظ سلامتی و بهبود امراض گوناگون مورد استفاده قرارداده و می دهند، اما واقعیت این است که آنچنان که باید جایگاه گیاه درمانی (داروهای گیاهی) برای مردم نقد و تعریف نشده است و این سرمایه ملی، پشتوانه پایداری سلامت و درمانگرایانه بدون هیچ عوارض ناخواسته به عنوان کاملترین مجموعه درمانی، در سایه هیاهوی های مدرنیزه و تبلیغات دانش مدرن دارویی جهانی و... و... حالت غریبانگی در عرصه های مذکور گرفته است. اگر چه طی یک دهه اخیر موقعیت سنتی داروهای گیاهی، رونق گذشته هایش احیاء و این تحول دوباره موجب رویکرد جالب قشرهای مختلف مردم به استفاده از داروهای گیاهی در قبال داروهای شیمیایی شده است لیکن آنچه دیگر که لازم است نهادینه شود، ارتقاء سطح دانش و آموزش دست اندرکاران عرضه داروهای گیاهی است که از آگاهی علم مدرن دارویی- درمانی آگاهی نسبی یابند.
حکیم باشی های اطراف محل چه گروه از مردم برای درمان خود به عطاری های عرضه داروی گیاهی مراجعه می کنند؟. «طاهری» فروشنده داروهای گیاهی در این زمینه می گوید: «اصولاگروهی از مردم که از طبابت علمی نتیجه نگرفته باشند به دارو گیاهی فروشان مراجعه می کنند. عده دیگری هم که فرهنگ و باور سنتی در این زمینه دارند مراجعه می کنند. می توان نوشت معمولاافرادی که از درمان شان با نسخه های داروی شیمیایی نتیجه مناسب نگرفته اند به عطاری سنتی روی می آورند به این امید که در این جا درمان پیدا کنند.» به باور این فروشنده داروهای گیاهی، علم پزشکی مدرن با گیاه درمانی میانه خوبی ندارد. در جریان گفت وگو با مرد فروشنده، یک خانم نسبتا سالمند وارد مغازه می شود و سراغ یک نوع دارو را می گیرد. ظاهرا مشتری آشنایی است. نظر «خانم بخشی» را در مورد کم و کیف داروهای گیاهی می پرسم. پاسخ او شرحی کوتاه از وضع حال خود و ضمنا بیان تجاربش در خصوص درمان گیاهی است: «بیماری قند دارم. داروی «گزنه» مصرف می کنم. «قرقات» هم خوب است. ضمنا جوشانده برگ درخت گردو با زائده وسط دولته مغز گردو هم مفید برای این مرض است. این خانم، خوردن «روزی 10دانه پسته خام با یک عدد سیب» را تجویز می کند! فروشنده صحبتش را ادامه می دهد «آنان که بیماری های مزمن غیرقابل علاج- احتمالا- دارند و نتیجه مؤثر از تجویز علم نو نگرفته اند.» از وی درباره شیوه فروش داروها و تشخیص آنها می پرسم: «با توجه به تجربه مان داروهای گیاهی مناسب با بیماری مراجعه کننده تجویز می کنیم. اما در علم پزشکی و درمان گیاهی هیچ چیز به طور صددرصد اتفاق نمی افتد. نسبی است.» وی اشاره ای به تعداد گونه های گیاهی دارد: «درباره تعداد گونه های گیاه های درمانی در کشور شاید کمتر از 80هزار نوع باشند. ما الان در مغازه مان نزدیک به 1000 قلم داروی گیاهی مختلف داریم. اما باید دانست که موردهای جدید گیاهان دارویی پیدا و کشف می شوند، از جمله گیاه دارویی به نام «آلوورا» است که خواص دارویی آن تشخیص داده شده است.» به برگ های سبز توی گلدان روی یکی از ویترین ها اشاره می کند: «این گیاه از خانواده کاکتوس و برای بیماری پوستی تشخیص داده شده است.»
عرقیات گیاهی آرامش بخش و افسونگر علاوه بر کاربردهای گیاه و اندام های آن که به صورت های مختلف پودری به عنوان دارو تولید وعرضه می شود، مجموعه عرقیات گیاهی و اسانس های حاصله طبیعی گیاهان است که در کارخانجات تهیه و توزیع می شوند. عرقیات بعضا از یک نوع میوه و یا گیاه حاصل می شود، برخی از ادغام چند نوع گیاه تولید می شوند. هر یک از این نوع محصولات خواص ماهیتی جداگانه ای دارد، به عنوان نمونه آویشن با خاصیت های مقوی بدن و معده، تقویت بینایی، ضدنفخ و صرع، رفع تشویش یا برگ گردو مفید برای پایین آوردن قند خون، ضد عفونی برای امراض جلدی- بابونه: صفرابر، اشتهاآور، هضم کننده غذا، آرامش بخش اعصاب، کالیتوس خواص آنتی باکتریل، محرک جریان خون در پوست، بخور، گزنه: مفید برای رفع کم خونی، کاهش قند خون، اگزمای پوستی- کرفس: کاهش اسیداورید، رفع عفونت مثانه- و ده های دیگر تولید با خواص مختلف «طاهری» عطار، در ادامه صحبت خود پیرامون عرقیات گیاهی که از تقطیر گیاهان به دست می آید، می افزاید: «گیاهان دارویی اکثر به صورت وحشی و دیم می رویند ولی برخی که پر مصرف هستند، به شیوه پرورشی تولید می شوند.»
آموزش علمی عطاران فراموش نشود یک شهروند مغازه دار برای تسکین برخی ناراحتی جسمانی اش از عرقیات گیاهی استفاده و اظهار رضایت می کند اما در موارد دیگر ناچار داورهای شیمیایی مصرف می کند. چرا؟... «مجید عامی» سال ها پیش معلم بوده است. بعدها یکی از شاگردانش به شغل آزاد و اتفاقاً عطاری مشغول می شود. مشکل التهاب قلب خود را با عطار جوان در میان می گذارد. او چند شیشه عرقیات گیاهی به معلم سابق خود می دهد که مصرف کند. وضعیت بیماری اش خیلی خوب و رو به راه تر می شود. می گوید: «الان هم برای آرامش معده عرق نعناع مصرف می کنم.» وی با بیان این که مصرف داروهای گیاهی، حداقل ضرر برای انسان ندارد- البته در صورتی که افراط در مصرف نشود- در عین حال برای تسکین ناراحتی ناشی از فشار خون و دیابت می گوید: «ناچار از داروهای شیمیایی استفاده می کنم.» دلیلش در این باره که چرا از داروهای گیاهی مصرف نمی کند را عدم اطلاع رسانی اطمینان بخش و تحقیقات علمی روی چند و چون کیفی- کاربردی داروهای گیاهی، ذکر می کند. «اطلاع رسانی و فرهنگ سازی با پشتوانه علم روز پزشکی درباره داروهای گیاهی مطرح نمی شود تا مردم نسبت به کم و کیف طب سنتی- گیاهی در مقابله با تنوع عارضه های مختلف، آگاهی یابند. لذا در برخی از ناراحتی های جسمی در مصرف داروی گیاهی دچار تردید می شوند. از طرف دیگر جامعه عطاران مجهز به علم روز نیستند در حالی که لازم است این حرفه به عنوان یک رشته دانشگاهی تدریس شود و دست اندرکاران درمان گیاهی آموزش ببینند. اگر این اتفاق بیفتد، امنیت خاطر مردم در استفاده گسترده از داروهای گیاهی بیشتر می شود.» وی با چنین دیدگاه در عین حال نیز این تعریف را دارد: «حدود یک سال پیش ناراحتی درد معده داشتم. نظر پزشک این بود که می باید معده ام عمل جراحی شود. مشکلم را با شخصی که دست اندرکار داروهای گیاهی است و به قولی لقب «دکتر گیاهی» به او داده بودند، در میان گذاشتم. آن شخص عرق «بومادران» تجویز کرد. دو هفته آن را مصرف کردم. ناراحتی معده خوب شد. «این مغازه دار هم همانند برخی دیگر بر این باور است که مصرف داروهای گیاهی عوارض ناخواسته ندارد لیکن تکرار مصرف دارد.»
درمان اعجاب برانگیز ساق پایش در تصادف با ماشین (خودرو) به شدت آسیب می بیند کاری نمی توان کرد جز آن که به دکتر ارتوپد مراجعه کند. به فوق تخصص- ارتوپد مراجعه می کند. طبق نظر دکتر مربوطه ناحیه آسیب دیده گچ گرفته و آتل بندی می شود. دو ماه بعد نزد همان متخصص می رود. گچ پا برداشته می شود. ساق پا کاملاسیاه شده است. دکتر وضعیت پا را وارسی می کند. دست آخر می گوید دیگر نمی شود کاری انجام داد. باید پا قطع شود چون سیاه شده است. مایوس و نگران با مشورت آشنایان یک شخص بومی که کارش «شکسته بند» استخوان است معرفی می شود. بیمار نزد او می رود. مرد شکسته بند وضعیت پای را وارسی می کند. این کار با حضور همین دکتر صورت می گیرد. «شکسته بند» می گوید با داروی گیاهی پا را سالم می کند. دکتر ناظر بر صحنه، به اطمینان خود می گوید این کار شدنی نیست مرد شکسته بند با درمان گیاهی هم سرو کار دارد، با قاطعیت جواب می دهد: من این کار را با همین داروهای گیاهی انجام می دهم. «ناصریان» در ادامه تعریف این اتفاقات که چند سال پیش در یک شهرستان برایش رخ داده بود، می افزاید: «به مدت 45 روز تحت درمان گیاهی «شکسته بند» بودم. بعد از آن مدت. پای آسیب دیده ام کاملابه حالت اولیه برگشته بود. اول با احتیاط حرکت کردم بعد راحت تر و... به اتفاق مرد درمانگر گیاه- دارویی نزد آن دکتر رفتیم. دکتر تعجب کرد... بعد گفت: بسیار نادر است که چنان آسیبی با شکسته بندی سنتی و داروهای گیاهی ترمیم و سالم شود.»
افراط در مصرف در گفت وگو با افراد مختلف درباره خواص و اثرات ناخواسته داروهای شیمیایی (مدرن) و داروهای گیاهی (سنتی)، اکثراً به تاثیرگذاری شیمیایی اشاره می کنند اما همانگونه که در گزارش ذکر شد، تاثیر این گروه از داروها را سریعتر می دانند موردی که داروهای گیاهی تقریباً - معمولا- عکس آن است یعنی تاثیر درمانی شان زمان بر است. اما در این تنوع نظرات، برخی متخصصان در پروسه امور درمانی و مقولات پزشکی بر این عقیده اند هر چیز که بی رویه و خارج از استانداردهای مربوطه مصرف شود، اثر منفی می گذارد. به عنوان نمونه آنان در زمینه قیاس عوارض بین دو گروه کلی داروهای مدرن و داروهای سنتی، می گویند در داروهای گیاهی آثار و عوارض ناخواسته نسبت به داروهای مدرن، کمتر است اما در همین حال از آن می گویند که زیاده روی در مصرف داروی سنتی، برای شخص مشکل سازی می کند. «ابراهیم سروری» سابقه ای در امور دارویی دارد. سال ها ویزیتوری می کرده است. حالابه قول خودش، طعم انواع دارو چه مدرن و چه سنتی را چشیده است. به باور او هر نوع مواد مصرفی چنانچه از حد متعادل مصرف شود. به نوعی تبدیل به عارضه ای برای انسان می شود. اما درباره داروهای شیمیایی(مدرن) باید کلی تر بررسی کرد یعنی باید گفت اسانس ها، یا ساختار مواد و ترکیب بندی مایعات دارویی در ذات تجزیه و تحلیل شدن هاشان، واکنش هایی ایجاد می شود و در مصرف به نوعی باز خورد از خود نشان می دهند. یک نوشیدنی گازدار اگر طعم و مزه نداشته باشد شاید کمتر مورد استفاده قرار بگیرد اگرچه سالمتر است. در دارو از هر نوع، باید میزان و چگونگی مصرف آن را در نظر گرفت. طبق تجویز پزشک و یا توصیه نوشته شده روی ظرف شیشه یا مقوای محتوی دارو اگر کاملارعایت شود و هیچ گونه زیاده روی در مصرف نشود، احتمال عوارض ناخواسته، مشکل دیگری در پی نمی گذارد یا چندان مؤثر واقع نمی شود. وی تاکید می کند که برای امور درمانی، انتخاب اول، داروی گیاهی و یا شربت و عرقیات گیاهی باشد، بهتر است. در غیر این صورت، مصرف داروهای شیمیایی چنانچه با نظر تخصصی و شناخت دقیق نوع مشکل انسان صورت گرفته باشد و افراط خودسرانه در استفاده از چنین داروهایی در میان نباشد، این گروه دارو سلامت را باز می گرداند.
جزیـــــره اســـــرار آمیــــــز دانــش